ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 11، بهمن 1401 ، شماره پی در پی 81

بررسی مقامات عرفانی در نهج‌البلاغه و تذکره الاولیاء عطار

صفحه (1 - 21)
طاهره مرادزاده مقدم ، سیدمحمود رضا غیبی (نویسنده مسئول)، ایّوب کوشان ، ژیلا صراطی
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1400

چکیده

زمینه و هدف: « مقامات» از اصطلاحات اساسی و بنیادین تصوف و عرفان اسلامی است که از عمق و گستردگی بسیاری برخوردار است. بسیاری از منابع و کتب معتبر عرفان و تصوف، گسترۀ وسیعی از موضوعات خود را به ذکر و شرح « مقامات» اختصاص داده و بسیاری از عرفا و صوفیه سخنانی موجز و بعضاً مبسوط در باب این اصطلاح بیان نموده اند که در اکثر کتب عرفانی ثبت و ضبط شده است. این پژوهش، بر آن است تا ضمن تعمق و تحقیق در تذکره الاولیا و نهج‌البلاغه، به بررسی مقامات در این دو اثر بپردازد. هدف از این پژوهش بیان وجوه اختلافات و اشتراکات مقامات در تذکره الاولیاء و نهج‌البلاغه است.

روش مطالعه: این مقاله براساس مطالعات کتابخانه ای و با استفاده از روش توصیفی-مقایسه ای انجام شده است.

یافته ها: در فرهنگ اسلامی، آنچه حالات و مقامات عرفانی نامیده میشود، ابتدا بصورت مفاهیم ایمانی و اخلاقی در قرآن کریم و سنت رسول خدا (ص) و بین مسلمانان مطرح شده بود و سپس در عرفان اسلامی، به عوامل سیروسلوک تبدیل شد و عنوان «‌حالات و مقامات» گرفت. این بحث یکی از موضوعاتی است که عرفا زیاد به آن پرداخته اند. عرفان در نهج‌البلاغه دارای شاخصه هایی مهم است که دیدگاه امام علی علیه السلام در عرفان را از برخی عرفا متمایز میسازد و بجهت سازگاری با عقل و نقل بر آنها برتری دارد.

نتیجه گیری: هفت مقام رایج در عرفان اسلامی در برخی موارد دارای شباهتهایی در نهج‌البلاغه و تذکره الاولیاء هستند (مانند شش شرط برای انجام توبه) و در برخی موارد دارای اختلافات هستند (مانند اختلاف در معنای زهد).

کلمات کلیدی
بررسی تطبیقی , تذکره الاولیاء , عرفان , مقامات , نهج‌البلاغه

• قرآن کریم
• نهج‌البلاغه (1383) ترجمۀ محمد دشتی، قم: طلوع مهر.
• آل رسول، سوسن، و مسجدی، فاطمه (1392) دینمداری و دنیاداری در نهج البلاغه، پژوهشنامۀ علوی، (2) 4، صص: 1-18.
• احمدیان، حمید و سعیداوی، علی (1391) تحلیل معنایی تقوا در نهج‌البلاغه، کاوشی نو در معارف قرآنی، (1) 1، صص: 65-78.
• انصاریان، حسین (1386) زیباییهای اخلاق، قم: دارالعرفان، ص: 147.
• جعفری، محمدتقی (1374) ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه، تهران: انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص51.
• جوادی آملی، عبدالله (1380) حیات عارفانۀ امام علی علیه السلام، تهران: اسراء، ص: 292.
• حلبی، علی اصغر (1376) مبانی عرفان و احوال عارفان، تهران: اساطیر، ص 51.
• زرین‌کوب، عبدالحسین (1377) ارزش میراث صوفیه، تهران: امیرکبیر.
• سجادی، سیّد جعفر (1354) فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری، صص: 273-298-448.
• سراج طوسی، ابونصر (1914م) اللمع فی التصوف، تصحیح رینولد نیکلسن، لیدن: مطبعۀ بریل، ص: 129-131.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1378) زبور پارسی، گزیده غزلیات عطار، تهران: آگاه، ص: 42.
• عطّار نیشابوری، فریدالدین محمد (1385) منطق‌الطیر، به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن، ص: 170.
• عطّار نیشابوری، فریدالدین محمد (1391) تذکره الاولیاء، به تصحیح محمد استعلامی، تهران: زوّار.
• غنی، قاسم (1389) تاریخ تصوف در اسلام، تهران: زوار، ص: 657.
• فناری، شمس الدین محمد حمزه (2010م) مصباح الانس بین المعقول و المشهود، محقق و مصحح عاصم ابراهیم الکیالی، بیروت: دارالکتب العلمیه، ص: 131.
• قشیری، ابوالقاسم، عبدالکریم بن هوازن (1388) رسالۀ قشیریه، ترجمۀ ابوعلی حسن ابن احمد عثمانی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: زوّار، ص: 158.
• قنبری، بخشعلی (1389) توکل در نهج‌البلاغه، اسلامپژوهی، شمارۀ چهارم، صص: 84-61.
• کاشانی، عزّ‌الدین محمود (1372) مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه، تصحیح جلال‌الدّین‌ همایی، چاپ چهارم، تهران: هما، ص: 399.
• لاهیجی، شمس الدین محمد، (1391) مَفاتیحُ الاعجاز فی شرح گلشن راز، تصحیح محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، چاپ دهم، تهران: زوّار، ص: 218-219.
• مجلسی، محمدباقر (بی تا) بحارالانوار، بیروت: افست؛ ج9: ص 758.
• مطهری، مرتضی (1379) سیری در نهج‌البلاغه، تهران: صدرا، ص: 214.
• مطهری، مرتضی (1385) یادداشتهای استاد مطهری، تهران: صدرا، ص: 378.
• مطهری‌خواه، ذبیح (1378) مقامات عرفانی در نهج‌البلاغه، قم، دارالغدیر، ص: 39.
• مکارم شیرازی، ناصر (1390) پیام امام، شرح تازه ای بر نهج‌البلاغه، قم: مکتب الاسلامیه، ج 3، ص 310.
• موسوی خمینی، روح الله (1382) شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران: موسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، ص: 473.
• النراقی، محمدمهدی (1963م) جامع السعادات، تصحیح سیدمحمد کلانتر، الطبعۀ الثالثه، النجف الاشرف، (1383، قم: موسسۀ مطبوعاتی اسماعیلیان)، ج2: 55-56.
• هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان (1390) کشف‌المحجوب، تصحیح محمود عابدی، چاپ هفتم، تهران: سروش، ص 274.